Thành phố ma ở Huế
mercredi 30 janvier 2013
Thành phố ma ở Huế / BS LÊ VĂN LÂN*MỒ MẢ HIỆN ĐẠI TẠI HUẾ
BS LÊ VĂN LÂN*MỒ MẢ HIỆN ĐẠI TẠI HUẾ
Thành phố ma ở Huế
Tháng Ba 17, 2012 bởi nguyenchan
Đôi giòng: Bs Lê văn Lân là một tác giả quen thuộc với người đọc ở hải ngoại.
Những bài biên khảo của ông viết những chuyện gần với những sinh hoạt dân gian.
THÀNH PHỐ MA Ở HUẾ NƠI NGƯỜI CHẾT REO CƯỜI
LÊ VĂN LÂN
VÙNG ĐẤT TƯƠNG PHẢN THIÊN THU
Sau hơn 30 năm xa cách, tôi đã trở về đất Huế-một vùng đất
tương phản thiên thu: Huế, đất của những con người “tâm sự nhiều mà ít hé trên
môi” và “thường hay sầu giữa lúc thế gian vui” như thơ của Bích Lan! Và Huế còn
trứ danh ác liệt qua nhận xét đầy triết lý của Foulon, nơi mà “tang tóc ngậm cười
và niềm vui não nuột” (…le deuil sourit, la joie soupire)! Ấy vậy mà trong chuyến
về thăm lại Huế trong tháng ba vừa qua, vợ chồng người em gái tôi lại rủ tôi viếng
thăm một địa điểm với cái tên quái dị là “Thành Phố Ma”!
Nơi đây là làng An Bằng cách cửa Thuận An khoảng bốn chục cây số. Theo lời
giới thiệu trịnh trọng của người em rể: Nơi đây linh hồn người chết không ngậm
cười nơi chín suối như người ta thường nói, mà phải bảo rằng những hồn ma ở đây
reo cười rạng rỡ. Reo cười là đúng vì chốn này du khách sẽ bị choáng ngộp vì những kiến trúc
mộ phần, lăng tẩm muôn mầu muôn vẻ tuơi vui… Chùa ở An Bằng. Thế là chiếc xe
bao thuê Daihatsu nhỏ nhắn bẩy chỗ ngồi, chúng tôi đi thăm làng An Bằng với một
niềm vui háo hức đầy tính chất nghịch lý này.
Dựa trên những dữ kiện lịch sử, địa lý, nhân văn viết về
làng này trên những báo chí địa phương, người em gái của tôi ngồi trên xe đã
trò chuyện dẫn dắt chúng tôi từ ngạc nhiên này qua ngạc nhiên khác: Nói là
làng, chứ An Bằng chỉ là một thôn nhỏ của những người chài lưới duyên hải. Thôn
An Bằng thuộc xã Vinh An, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế, nằm cách cửa biển
Thuận An về phía nam khoảng 40 cây số.
Thôn An Bằng được mô tả cô lập như ốc đảo với biển cả và đầm phá bao quanh:
biển ở phía đông, đầm phá Tam Giang vây khắp phía còn lại, nên thôn làng nối với
đất liền chỉ bằng con đường nhỏ trên bộ chạy dài từ Thuận An chạy qua con đập đắp
qua cửa Hòa duân. Địa thế của làng An Bằng khiến tôi nhớ đến bài thơ Quê hương
của Tế Hanh:
Làng tôi ở, vốn làm nghề chài lưới, Nước bao vây cách biển nửa ngày sông.
Khi trời trong, gió nhẹ, sớm mai hồng. Dân trai tráng bơi thuyền đi dánh cá…
Nhà thờ Thánh Tâm ở An Bằng. Theo tài liệu địa bạ của tỉnh
Thừa Thiên dưới triều Nguyễn, diện tích thôn An Bằng có 1201 mẫu 1 sào toàn là
cát trắng! Vì là sống trên vùng toàn là đất cát trắng, nên dân làng chỉ sống chủ
yếu về chài lưới.
“Trước đây chúng tôi cực lắm –
một người dân An Bằng tiết lộ – Làm nghề cá khi gặp mặt trời yên bể lặng thì đủ
ăn. Còn không thì ăn cháo xương rồng…” (phóng sự của Hồ Vĩnh: “Xa rồi
Thành phố lăng”, Tuyển tập Nhớ Huế số 5, Nhà Xuất bản Trẻ).
Món xương rồng ăn đỡ dạ thì không sao, nhưng ăn nhiều thì mặt phù thũng.
Cái cực khổ này còn bi đát hơn với sự kiện ”đến chất đốt sử dụng để nấu nướng
và sưởi ấm mùa đông cũng chỉ là những nhánh thông èo uột khẳng khiu mà trẻ mót
lượm trên vùng cát trắng miền trung, vốn khô cằn lũ lụt hằng năm” (theo tài liệu
của Tổng đội Xây lấp Thanh niên Đà Nẵng – tháng 11 năm 2000). Nhưng rồi bắt đầu
vào khoảng năm 1990, qua sự cởi mở của nhà nước, thôn An Bằng nghèo khổ bỗng
như nàng Lọ Lem trở thành công chúa. Khi thăm thôn làng này với một
tổng thể phong phú của những ngôi lăng mộ nguy nga cất bằng bê tông, nhà du lịch
người Pháp tên André Crozeilles phải thốt lên kinh ngạc “Một vùng cát trắng mà trở thành một đô thị người chết!"
*BÀN TAY TA LÀM NÊN TẤT CẢ
Do đâu mà làng An Bằng đã thay hồn đổi xác? Câu trả lời
là Tiền viết hoa! Vào giai đoạn sau 1975 trong đợt đánh tư sản, có tiền, có
vàng là một cái tội bị tù, bị đi vùng Kinh tế mới. Nhưng sau đó thì hoàn toàn tương phản lại, nhất
là giai đoạn mà nhà nước cởi trói đổi mới:
Tiền la Tiên, là Phật Là sức bật của lò xo. Là thước đo
lòng người, Là nụ cười của tuổi trẻ, Là sức khỏe của người già! Là cái đà danh
vọng, Là cai lọng che thân, Là cái cân công lý, Tiền là hết ý!
Mà tiền đây không phải là đồng tiền Việt Nam có in hình Bác Hồ mà là đồng
US Dollars, một đồng ăn 14 ngàn 5 trăm đồng VN. Thậm chí, tiền vàng mã bán ở Việt
Nam cũng phải in thành giấy Năm trăm đô la Mỹ mà đốt thì ông bà mới ngậm cười
dưới suối vàng…
Theo ông Hồ Vĩnh, toàn xã Vinh An có 1.800 hộ dân, trong
đó thôn An Bằng có khoảng 800 hộ nhưng có đến 75% dân có người thân là Việt Kiều.
Theo Nhật báo Lao Động ngày 13 tháng 10 năm 2000, tuy con số hộ dân An Bằng chỉ
có khoảng 870 nhưng có đến hơn 1200 ngôi mộ, nhà thờ họ tộc, đình làng mới xây
hoặc xây đi xây lại ba bốn lần, chen lẫn trong các khu gia cư.
Theo tờ Thế giới mới 31 tháng 8 năm 2000, thì làng An Bằng có 43 tộc họ
“nghĩa là có 43 từ đường được con cháu đóng góp để xây sao cho kềnh càng hoành
tráng…
Thấy từ đường họ H. bên cạnh liên tục tái thiết ba đợt, mỗi đợi thêm tốt đẹp,
họ L. liền cho đập đi, xây lại từ đường của mình những bốn lần , mỗi lần cách
nhau chỉ dăm tháng. Mà chi phí cho việc xây mới đâu ít ỏi gì, mỗi lần cả trăm
ngàn đô!” Do đó, ta phải kết luận rằng đồng đô la mỹ quả là có sức bật kinh khủng
của Tiên, của Phật vì riêng làng An Bằng và các làng kế cận, đô la là lăng mộ của
người già. Với quan niệm “sống gửi thác về” và “sống nhờ mồ nhờ mả, chứ không nhờ cả bát ăn”, trong
số bao nhiêu lăng mộ xây cất ở làng An Bằng có rất nhiều ngôi sinh phần tráng lệ
phá đi xây lại nhiều lần mà con cháu ở hải ngoại muốn chí tình ôm đô la về để đền
đáp công ơn sinh thành của những bậc cha mẹ đang còn sống mặc dù gia cảnh rất
khiêm tốn, nếu không nói là cơ cực.
Trong bài Lễ hội cầu ngư ở Thuận An. (trong tập Hỏi đáp về Triều Nguyễn và
Huế xưa – nhà Xuất bản Trẻ), ông Nguyễn Đắc Xuân không biết có bôi bác không đã
ghi lại rằng: “Các nhà hoạt động xã hội từ thiện
này thì không thể quên cách đây vài chục năm, vào những tháng mưa lạnh kéo dài,
dân Thuận An không thể đi biển được , họ phải thường chống gậy lên Huế xin ăn”
(trang 104). Bấy lâu nay, nhà nước Việt Nam cố tình không muốn nhắc tới sự kiện
người dân vượt biển! Vì vượt biển là chống đối cách mạng, là “bỏ phiếu bằng chân” tìm tự do mới bỏ xứ ra
đi! Vượt biển là cái tội mà công an nếu bắt được thì bỏ tù dù là trẻ con còn
đang bú mẹ. Nhưng nay thì sức mạnh Tiên Phật của đô la làm người cộng sản phải
gọi dân Việt kiều trở về là “núm ruột ngoài ngàn
dặm” với bó đô la đem về giúp nước.
Cũng trong bài dẫn trên, ông N.Đ.Xuân viết: “Các
cơ quan an ninh, sau 1975, đã từng nhức đầu vì Thuận An có tỷ lệ vượt biển cao
nhất ở Việt Nam. Có nhiều hộ có đến năm sáu người bỏ nước ra đi” (trang
104). Có nguồn dư luận như ông Hồ Vĩnh trong bài “Xa rồi Thành phố lăng” nhắc ở
trên rằng dân Việt kiều An Bằng phung phí, “không biết tích cóp để giảm bớt
kinh phí trong việc “bê tông hóa” lăng mộ thì An Bằng sẽ có một trường học
khang trang nằm cạnh ngôi đình mới xây dựng, nhằm giữ lại nét đẹp của truyền thống
văn hóa”.
Ý kiến này rất xây dựng nhưng không phải dân Việt kiều An
Bằng không nghĩ tới như trong bài “Một ngôi trường cho làng An Bằng” của Nguyễn
Bá Trác trên báo Việt Mercury số 107 ngày 9 tháng 2, 2001 qua ý kiến của hai
ông Văn Nhân Đạo và Lê Thanh Lâm gốc An Bằng trong chuyến về thăm Việt Nam đã
tiếp xúc với Hội Khuyến khích và Hỗ trợ phát triển giáo dục Việt Nam để thăm dò
dự án . Nhưng dự án của hai vị Việt kiều có tâm huyết có thực thi được hay
không lại là một chuyện khác, tùy theo cái nhìn đa nghi Tào Tháo của chính quyền
địa phương đối với cái nhiệt tâm của hai ông. Bộ muốn dùng đô la mà “diễn tiến
hòa bình” sao đây!
Vả lại, nói chí tình, lo việc công ích xây cầu, xây chợ, xây trường là bổn
phận của chính quyền phải lo cho dân kia mà! Sao lại trông nhờ vào tiền mồ hôi
nước mắt của dân Việt kiều làm việc lam lũ ở hải ngoại đem về! Còn về luận điệu
trách cứ dân An Bằng nghèo khổ bỗng nẩy ý xây mộ kiểu vương giả để báo hiếu cho
cha mẹ tổ tiên là quá đáng?
Nếu vậy thì người ta nghĩ thế nào về chính quyền Huế vì
ham kiếm chút ngoại tệ, đã tổ chức trò hề cho du khách ngoại quốc mặc áo hoàng
đế, hoàng hậu ngồi trên ngai chụp ảnh ở nhà Hữu Vu sau điện Thái Hòa, hoặc dùng
Ngự Thiện (ăn cơm vua) trong cung nội tôn nghiêm của Hoàng thành? Trên một khía cạnh nhìn,
chuyện xây lăng mộ của người dân An Bằng và ở các làng ven biển Thuận An Huế là
một dịp mà người dân giã, tuy là do động lực háo danh, đã vô tình phục chế lại
những nét kiến trúc cổ truyền trong các kiểu lăng mộ vương giả gần như bị thất
truyền từ hồi hết vua chúa năm 1945! Người cộng sản Việt Nam thường ca tụng cái
lý tưởng: Bàn tay ta làm nên tất cả, Với sức người, sỏi đá cũng thành cơm!
Không biết ta có nên sửa lại là Đồng đô la làm nên tất cả,
Với đô la, dân giã cũng thành vua!
Trong chuyến xe từ Thuận An xuôi về nam dọc theo phá Tam giang cho đến địa
danh An Bằng. Có thể nói mọi chùa chiền, am miếu, đình làng nhà thờ họ đều được
xây cất trong vòng vài năm nay. Hồi xưa kia đây chỉ là những thôn chài nghèo
nhà tranh vách lá với vùng mộ địa cát trắng mênh mông. Cây cối không đủ sức mọc
vì nước ở đây vừa lợ lợ vừa lắm phèn. Ngày nay, dài dài theo đường, tôi thấy phần
nhiều nhà cửa bằng vật điệu nặng, lai rai có nhà hai tầng, không to lớn gì
nhưng khang trang tuy có đôi chút “kiểu cọ”
Không khí ở đây có nhiều nơi nặng mùi cá mắm. Điều làm tôi kinh ngạc là những
cổng tam quan to lớn, những trụ biểu khổng lồ có rồng quấn của những nhà thờ họ.
Tôi đã bị choáng ngợp trước một ngôi lăng có kiến trúc đặc biệt nằm xoay ra mặt
đường: Mặt tiền là lưỡng sư triều đỉnh (cặp sư tử chầu đỉnh đốt trầm), kế đó là
bốn cột trụ tam quan lớn chạy rồng ôm không soát một vòng tay, trên đầu chóp trụ
(chapiteau) là hai tầng lòng đèn (lanterne) với góc mái cong vút với motif ngọn
lá, bốn đỉnh trụ là bốn con nghê (kỳ lân). Sau bốn trụ tam quan, là bi đình
(nhà bia). Nhà này nền dưới vuông vức có bốn cột nâng một cái mái tròn có hai tầng,
ý hẳn tượng trưng hình ảnh vuông tròn của vũ trụ.
Phần vuông dưới trang trí theo nét Trung Hoa có một bia đá bằng đá granito
màu xám đội bởi con rùa vàng và diềm mái chạy hoa sen. Nhưng phần mái tròn ở
bên trông có vẻ chịu ảnh hưởng đậm đà của mỹ thuật Ấn-độ hay Ba-tư, vòng cung của
cửa vòm là một hình tròn bán nguyệt với hai đầu hơi cúp lại. Nóc vòm trông giống
như cái lọng hay hình cái bảo bình chứa cốt Phật, nhưng cái lan can lại chạy
hình hoa huệ của Tây phương thật khó phê phán. Kế đó là hai nhà thạch quách
(sarcophage) còn gọi là tẩm, chứa hai cái áo quan bên trong theo kiểu song
táng, trong quan ngoài quách kiểu như lăng vua Gia long theo ý niệm Càn khôn hiệp
đức. Cuối cùng là một bức hậu bình phong đồ sộ tô điểm với hai hình cuốn thư.
Trên bia granito, có khắc một bài thơ bằng chữ quốc ngữ thếp vàng nhũ như sau:
Lăng mộ nguy nga Thành tâm sáng lập năm 2000 KHIÊM VĂN BIA BÁO SONG THÂN Ân cha
như núi Thái sơn,
Nghĩa mẹ như biển đại dương Thái bình. Cháu con cùng một nguồn sinh, Đời đời
nối dõi chút tình báo ân Nhớ ơn tạo hóa xoay vần Miếu lăng xây dựng chia phần
đáp ơn Diện tiền núi Ngự Trường sơn Tam giang phẳng lặng châu thuyền vãng lai Mặn
bồi một dải đất dài Thái bình lãnh hải an bài tôn lăng Mùa hè Ất sửu khởi công
Khánh thành an vị đầu xuân Mậu dần Hai ngàn năm Mão cuối đông, Lòng thành con
cháu vui mừng tạo bia Được nhờ phúc ấm xưa kia, Ngàn năm xây dựng lăng bia an
lành. Đàn con cháu nội ngoại nam nữ từ hải ngoại.
Lời thơ lục bát nhiều câu gieo lạc vận, nhưng ý rất chân thành cảm động, phản
ảnh đúng thực tế trước mắt: Mặn bồi một dải đất dài, Thái bình lãnh hải an bài
tôn lăng. Nhưng câu Nhớ ơn tạo hóa xoay vần, Miếu lăng xây dựng chia phần đáp ơn.
Ngẫm nghĩ lại mà nghe sao mà đúng thế. Nếu tạo hóa đất trời không xoay vần đổi
ngược, dân chài nghèo khó ven biển đâu có chuyện vượt biển, họ đâu có trôi dạt
qua cái “xứ Hoa kỳ của cơ hội” để con cái họ đâu có cơ duyên học hành thành kỹ
sư, bác sĩ, và cuối cùng họ đâu có đem đô la về xây lăng báo hiếu nhỉ!
*THỊ TRẤN CỦA QUÁ KHỨ LÀ ĐÂY!
Cuối cùng chúng tôi đã tới An Bằng một địa điểm nhỏ với quá nhiều tên:
Thành phố Ma, Đô thị của Người chết, Thành phố Lăng và Thị trấn của Quá khứ.
Theo như chúng tôi quan sát, nhà cửa trong vùng xây cất không bao nhiêu, có lẽ
không có nhu cầu cho ít oi người ở lại, người cư trú cũng không muốn gánh thêm
phiền hà, tốn kém lôi thôi.
Thành ra chữ Hiếu của người tha phương được tập trung vào việc xây cất lại
mồ mả tổ tiên cho thật khang trang, càng khang trang, càng vinh dự. Nhưng cũng
nhờ chữ Hiếu của khúc ruột ngàn dặm đã đem lại công ăn việc làm cho bao nhiêu
người trong một thời gian dài. Nhờ đó mà đường sá từ Thuận An về lần hồi được
chỉnh trang để chở vật liệu mọi thứ từ Huế về, kể cả cát vì ở Thuận An chỉ có
cát tráng mịn chỉ đựng vào bình lư cắm nhang là tốt, còn xây cất thì dùng cát
vét từ lòng sông Hương chở về. Nền đất ở ven biển là cát nên mọi xây cất phải
dùng bê tông.
Người ta nói rằng mộ chôn đất cát thì thây người chạy mất,
cải táng không thấy xương.
Thử nhìn vào báo cáo vật liệu đọc công khai ngày lễ khánh thành ngôi đình
làng An Bằng cũng đủ khiếp: 22 tấn xi măng, 14 tấn sắt thép đủ loại…kim phí tổng
cộng hơn 1,4 tỷ đồng bạc VN. Nghề xây lăng mộ vương giả, cất đình cất chùa, xây
từ đường hầu như không còn phát đạt như cái hồi còn vua chúa trước 1945. Lớp
nghệ nhân cũ thợ ngõa, thợ nề, thợ mộc, thợ chạm theo đường hướng cổ truyền còn
sót hiện nay cơ hồi lác đác như lá mùa thu sau bao nhiêu chiến tranh.
Đi tìm lại những tay thợ lão làng – con cháu của lớp nghệ nhân thuộc Nê
Ngõa Tượng Cụ của triều đình Huế xưa – còn biết cẩn sành, cẩn sứ chạy rồng chạy
phượng trên máy hay trên trụ biểu để truyền nghề cho lớp trẻ cũng thiên nan vạn
nan, dù rằng đất Huế vốn là đất đông Phật tử nên có thể còn nhu cầu xây cất lắm
chùa, lắm chiền! Người em rể tôi vốn là giáo sư dạy Đại học Mỹ thuật Huế chỉ
cho tôi thấy loại sứ đã dùng để cẩn tường. Dân An Bằng chắc phải mua loại sứ từ
ngoài Bắc thuộc xã Bát Tràng gì đó, thứ đồng màu để làm vẩy rồng lông phượng
cho thích hợp, công viêc tốn kén đã đành nhưng không phải chóng vánh dễ dàng…
Theo giáo sư Phan Thuận An - chuyên viên Huế-học và nghiên cứu của Trung
Tâm Bảo tồn Di tích cố đô Huế, từng qua Bắc kinh du khảo về di tích kiến trúc
cung đình Trung quốc, nói rằng:
"Tôi không thấy bất cứ ở đâu bên Trung quốc có nghệ
thuật ghép sành sứ như của ta ở lăng Khải Định" khi đáp cuộc phỏng vấn của Nguyễn Đắc Xuân trong
cuốn Văn Hóa Cố đô - trang 126 - Thuận Hóa Huế - 1997.] Nhìn công trình xây
lăng mộ ở vùng Thuận An và làng An Bằng, nếu không nói quá đáng là một kỳ quan,
thì người ta phải khen người dân ở đây đã tự động xuất công, xuất của để phục
chế lại nghệ thuật cổ truyền, trong khi nhà nước Việt Nam đang vận động, năn nỉ
cơ quan UNESCO tài trợ để phục chế lại cung điện và lăng tẩm cho nhu cầu du lịch.
Nghe nói tờ báo “Tuổi Trẻ” có đề nghị biến thành phố An Bằng làm khu du lịch…
Nhưng chả bao lâu sau, báo chí khác trên đất Thần Kinh đã mạnh mẽ mắng cái
đám người muốn công khai hóa “công việc xấu xa”
đó cho toàn thế giới biết sau khi người du khách hỏi do tiền đâu mà xây dựng ra.
*AN BẰNG: NGỌN LỬA PHỤC CHẾ NGHỆ THUẬT BÙNG
LÊN CHO LỊCH SỬ SANG TRANG.
Bước vào địa đầu của xã Vinh An, tầm mắt chúng tôi bỗng choáng ngợp như đứng
trước một đám nấm kiến trúc khổng lồ đủ mầu, đủ cỡ mọc lên lố nhố trùng điệp
sau trận mưa rào
.
Khác với cảnh dọc đường từ xã Thuận An, âm phần của người chết nơi đây
không nằm riêng biệt trên những sườn đồi hay nương vườn xanh tốt mà là trải dài
ra trên bình diện lẫn với gia cư dương cơ của người sống. Ở đây, du khách hoàn
toàn không có cảm giác âm khí nặng nề, buồn hiu như cảnh nghĩa địa Tây Phương với
cảnh ngút ngàn của rừng thánh giá trắng toát dưới rặng dương. Trái lại, người
ta có một cảm giác vui thú bừng lên như đang nhìn ngắm một bức tranh Tết dân gian
vẽ với những màu sắc đầy Việt nam tính: đỏ cánh sen, đỏ cam, vàng hòe, lục và
tím.
Tác giả Pháp Jean Marquet thật lém lỉnh khi nhận định rằng đám táng Việt
Nam “có cái gì vui thú” (L’enterrement
annamite a quelque chose d’amusant!) như trong bài tập đọc Pháp văn Livre
Unique của tôi hồi bé. Cái vui thú cho một tâm lý Đông phương về quan niệm “sống gửi thác về” mà dương gian là cõi tạm,
âm thế mới thật là nơi vĩnh phúc ngàn thu
Phóng mắt nhìn bao quát, dựa vào những biểu tượng trên những lăng mộ, tôi
thấy nơi đây Phật Chúa nằm chung: mộ Phật tử hay dân lương thì trang hoàng với
hình chữ Vạn, hình bánh xe Pháp hay ít ra với hình chữ Phúc; còn con chiên
Thiên Chúa thì nằm yên nghỉ dưới bóng Thánh giá hay cổng chữ M của mẹ Maria.
Vinh quang Chúa cả trên trời, Bình An dưới thế cho người thiện tâm! Thôn làng
An Bằng (hay An Bình) quả đã mang cái tên theo định mệnh dành cho mối duyên
tình thiện tâm cho con cái của Phật và Chúa nằm gần nhau.
Đứng trước một rừng gồm hơn cả ngàn lăng mộ trước, với một tâm tình khao
khát muốn tìm hiểu, tôi bỗng ước ao có một kiến thức uyên thâm như linh mục
Léopold Cadière, nguyên là bỉnh bút cho Tập san Đô Thành Hiếu Cổ (Bulletin des
Amis du Vieux Huế – viết tắt là BAVH) hồi đầu thế kỷ 20. Linh mục đã đặc biệt dựa
vào sự khảo sát 317 ngôi mộ Việt Nam xây trong vòng chu vi đất Huế từ bực vương
giả cho đến người dân mà viết ra bài Tombeaux annamites dans les environs de
Hué (BAVH năm 1928).
Ngài đã phân loại những hình thể, kiểu thức của các loại mộ xây (nấm tròn,
nấm vuông, nấm trứng ngỗng, nhà thạch quách hay tẩm v.v…); những bờ vây quanh gọi
là uynh thành (enceinte) đủ cách tròn, thuẩn, vuông, chữ nhật…; những cổng vào
có cột vuông, cột trôn ốc, cột hình giao long; những cổng tam quan vòm cong hay
hay hai, ba tầng mái; những hình tay ngai mộ. Ngoài sự phân loại trên, cố
Cadière còn mô tả những bức bình phong, những bái đình, những bàn long đình để
tế mộ, những nhà bi đình, những miếu thổ thần bản địa v.v…
Muốn thức những họa tiết trang hoàng hoa lá, bức cuốn thư hay tranh tứ quí
hoặc những kiểu sức trang trí biểu tượng cho tính ngưỡng Nho Phật Lão trên các
lăng mộ ở đây, tôi thấy cần phải tìm đọc lại cuốn L’Art de l’Annam của H.
Gourdon (Paris – 1934) hay L’Art Vietnamien của L. Bezacier (Paris – 1954). Nhưng
muốn chuyên biệt hiểu về cố đô thần kinh, tôi phải dò lại từng chi tiết trong
cuốn L’Art à Huế của linh mục L.Cadière viết năm 1919 để thẩm định sát về nghĩa
địa của làng An Bằng, xã Vinh An.
Tôi nghĩ nơi đây cơ hồ là một cứ điểm cuối cùng ở Việt Nam đã tạo cơ hội phục
chế lại đa số những tàn tích nghệ thuật triều Nguyễn do những tay thợ – hậu duệ
còn sống sót của những nghệ nhân Nê Ngõa tượng cục trong triều đình Huế ngày
xưa. Tôi bỗng dâng lên niềm cảm phục cho những tay thợ cuối mùa đã tạo dựng nên
Thị trấn Quá khứ An Bằng này qua bàn tay đa diện đa năng: xây nề cũng họ, đúc
chạm cũng họ, cẩn sành sứ cũng họ, và tô màu vẽ lá hoa cũng họ.
Đúng như nhận xét của Dr. L. Gaide & H. Peyssonnaux trong bài khảo sát
Tombeau de Kiên Thái Vương (BAVH 1925): Pour achever, nous dirons qu’en Annam,
c’est le même ouvrierqui, tour à tour, se fait macon, sculpteur, mosaiste et
peintre. Và tôi cũng muốn tạ ơn Trời!
Nếu không
có hiện tượng Nhờ ơn tạo hóa xoay vần , Miếu lăng xây dựng chia phần đáp ơn của
dân An Bằng rủng rỉnh đô la thì những người thợ trên đâu có dịp chót thi thố
tài năng của họ trong cuối thế kỷ 20. Vì nhìn lại lịch sử nửa thế kỷ qua, tôi
thấy đúng là Tạo hóa gây nên cuộc hí trường! Người Cộng sản V.N hồi nào đã chủ
trương cực đoan đập phá mà họ gọi là “làm cách mạng”.
Với chiến thuật tiêu thổ kháng chiến năm 1947 nên họ đã không ngần ngại chất
rơm thiêu rụi Điện Cần Chánh, Đại cung môn, Điện Khôn Thái, lầu Kiến Trung. Người
ta nói rằng quân Pháp lúc tái chiếm Huế mà đổ bộ trễ hơn thì cửa Ngọ Môn và Điện
Thái Hòa cũng bị tiêu hủy luôn. Viên tướng Tư lệnh quân đội Đức lúc rút quân khỏi
Paris đã không nở thiêu rụi thành phố lịch sử này cơ mà!
Và ngay cả quân đội Pháp thực dân lúc hành quân ở vùng Huế
ít ra có điểm này đáng khen là họ bắt gặp những món đồ xưa bị dân chúng “đổ bộ
hôi của” cất dấu thì lính Pháp đem về Huế giao trả cho Ủy ban Chấp chánh lâm thời
của Việt Nam thời ông Trần văn Lý. Đồ giao trả nhiều đến nỗi ông Trần văn Lý phải
lập ra một cơ quan tiếp nhận và quản lý, giao cho cụ Võ văn Nhức, nguyên là Nhất
đẳng Thị vệ là người tiếp nhận và kiểm kê. Người Cộng sản VN miệng thì nói Cách Mạng trước
sau như một, nhưng hành động từ cực đoan này sang cực đoan kia. Họ đã chống Trời,
chống tôn giáo tín ngưỡng, chống thờ cúng, chống vua chúa, chống phong kiến, chống
tư sản…
Chống đủ thứ rồi lại sửa sai! Trong vòng thập niên qua, họ hô hào “cởi trói và đổi mới” nên dần dà họ cho phục
chế trở lại như xưa. Nếu họ quả là thành thực “hồi
tâm” thì tôi nghĩ là lịch sử dân tộc sắp sang trang. Mong vây thay!
Chúng tôi không có thì giờ thăm tỉ mỉ toàn khắp ngôi làng. Và cũng không đủ kiến
thức nhận định về khía cạnh nghệ thuật của những lăng mộ ở đây. Trong các lăng
mộ ở đây, tôi đặc biệt chú ý một vài lăng mô khá tiêu biểu ở đầu làng mà chụp
hình kỹ lưỡng. Một ngôi mộ theo Phật giáo xây năm 1999 với những hình chữ Vạn,
hình bánh xe Pháp luân đúc trên cổng tam quan, cột chạy rồng cẩn sứ xanh với những
họa tiết tứ quì: mai lan cúc trúc.
Muốn lên cổng tam quan này, du khách phải bước lên năm bậc cấp, hai bên
trang trí cặp kỳ lân, ở chính giữa là một đỉnh trầm màu vàng hoe lớn cao nửa tầm
người; đỉnh đứng trong một vòng cung chạy hình đúc mây khói. Sau cổng tam quan,
là bia hay bi đình có một tầng mái hình lục giác với gốc cong lên, lợp ngói
hoàng ly. Đặc biệt trên từng mái bi đình là một cái tháp tròn có tượng Phật ngồi
có hai tầng mái trông xa giống cái bảo bình đựng cốt Phật, riềm mái chạy hoa
sen. Trên chót đỉnh bi đình cũng như trên chót bốn trụ cổng tam quan là hình
năm quả bầu, tượng trưng cho bầu Thái cực. Sau bi đình là những ngôi tẩm chứa
những thạch quách tô điểm với họa tiết chữ Vạn và hoa sen.
Cuối lăng là một cổng sau với ba tầng mái với lưỡng long triều nguyệt.
Nhưng điều làm tôi chú ý nhất và cho là có ý nghĩa minh giải nhất là đôi bằng
chữ nho tô màu cánh sen trên hai cột cổng tam quan: Tiền
Tây Nam chiếu sa bồi Mỹ địa tân. Hậu Đông Bắc tiếp thủy hải Giang sơn cựu
Mặt Tây Nam trước mộ chiếu hướng về vùng cát bồi
có nước Mỹ mới. Phía Đông Bắc sau lăng tiếp giáp biển sông là Quê cũ Việt nam.
Câu này tả vị trí của ngôi mộ nhưng đồng thời cũng gói ghém tâm tình của những
người con cháu lập mộ, tuy rằng trước mắt có một “quê Mỹ đẹp mới” (Mỹ địa tân)
nhưng vẫn không quên sau lưng tình nước non của quê Việt cũ (giang sơn cựu).
Phải chăng là nhờ Tạo hóa xoay vần!
Nếu không thì người dân thôn chài nghèo khổ sao lại có hai quê hương như vậy.
Nhưng họ đã cư xử đầy nghĩa tình đôn hậu: có mới nhưng không quên cũ, uống nước
nhớ nguồn. Những lăng mộ mà họ bỏ tiền mồ hôi nước mắt cho ông bà cha mẹ –
không những là một hình thức để báo đền ân nghĩa – mà còn là một cơ hội để họ
thực thi lại cái đẹp khuôn sáo ước lệ cổ kính của dân tộc mà bấy lâu bị cấm
đoán hay mơ ước mà không thể thực hiện được vì thiếu tài chánh. Những kiểu thức,
họa tiết đầy ước lệ trên những ngôi mộ trong mắt họ vẫn là những ký hiệu để người
dân chất phác tìm thấy sức mạnh truyền đạt những ước mơ, khát vọng về một niềm
hạnh phúc của người dân trong lòng một xã hội an lạc, đất nước thái bình, hơn
là tin theo những khẩu hiệu tuyên truyền của Nhà nước về một lý tưởng chế độ xã
hội chủ nghĩa.
Ngôi lăng thứ hai tiêu biểu mà tôi chụp là của những người dân An Bằng theo
Thiên Chúa. Cổng tam quan của lăng theo những người thợ đang xây nói kinh phí
xây cũng khoảng 30 ngàn đô. Cổng này nhìn đại thể cũng giống bên lương với cột
chạy rồng với hai tầng mái lợp ngói lưu ly vàng. Nếu con số 3 của cổng theo Phật
giáo là Tam bảo: Phật Pháp – Tăng, nhưng hiểu linh động với quan niệm Thiên
Chúa giáo là Chúa Ba Ngôi.
Nhưng những điểm khác biệt mà tôi nhận xét trên cổng tam quan Thiên chúa
giáo như sau: -trên cổng giữa hình vòng cung có chén Mình Thánh Chúa tỏa hào
quang -những chót cột trụ hình nhọn hoắt theo kiểu Gothic vút lên cao -các họa
tiết trên hai cột giữa hay các hộc vuông dưới diềm mái là hình thánh tâm, quả
tim quấn vòng gai rướm máu và các hình ảnh trích từ Kinh thánh Tân ước hình
Chúa giảng trên núi về tám mối phúc thật, hình Chúa trên biển hồ Ga-li-lê… -màu
xanh của Đức mẹ Maria được dùng ưu thế để tô bốn cái cột tam quan hay tranh vẽ
họa tiết. Sau cổng tam quan là những tẩm chứa quan tài của những người quá cố.
Cuối lăng là kiến trúc một bàn thờ với hình Thánh giá mầu xanh và hình chim
bồ câu Thánh linh màu trắng. Trên đường xe trở về thành phố Huế, sau khi thăm
lăng mộ vùng Thuận An và làng An Bằng xã Vinh An, tuy rằng mệt nhoài nhưng
riêng tôi cảm thấy lời của người em rể là ý vị: Người
chết ở đây đang reo cười dưới những mộ phần.
LÊ VĂN LÂN
Rừng lăng mộ ở làng An Bằng.
Tuy là nghĩa địa nhưng không có cảm giác
u ám, hiu hắt với mùi hương khói trên những ngôi lăng.
Một lăng mộ thuộc vào loại “đẳng cấp” tại đây phải hội đủ các yếu tố: Móng
sâu và chắc, vật liệu xây dựng sang trọng - kiên cố, trang trí đầy đủ các con vật
trong “tứ linh”(lân ly quy phượng), rồi những con rồng chầu trước bậc lên xuống,
những ngôi tháp lục giác cao và điêu khắc chạm trổ công phu.
Anh Văn Công Tuấn, một người dân An Bằng đang tiến hành xây mộ cho cha mẹ
mình kể: Ngôi lăng này anh xây đã 3 tháng nay nhưng cũng chỉ mới được một nửa
công đoạn. Chi phí cho việc xây lăng khá đắt đỏ vì phải sử dụng vật liệu đắt tiền
nên khi hoàn thành cũng phải hơn 800 triệu.
Những ngôi mộ tiền tỷ thì mức độ hoành tráng hơn, khuôn viên lớn hơn, cao,
to hơn. Đáng kểnhất là ngôi mộ dòng họ Lê V. đã khởi công xây dựng 2 năm nhưng
vẫn chưa thể hoàn thành. Ông Lê Đoàn, người trực tiếp xây lăng mộ này cho hay:
Dự toán banđầu khoảng 1,3 tỷ nhưng với thời gian bị chậm lại và giá cả như hiện
nay thì chắc số tiền sẽ lớn hơn nhiều.
Những ngôi mộ như những ngôi lâu đài trên cát vẫn tiếp tục mọc lên. Sự xa
hoa, lãng phí của người dân nơi đây chẳng dừng lại. Anh Lai, một cán bộ xã Vinh
An nói rằng : Chẳng thể biết được ngôi mộ nào đắt tiền nhất đâu bởi kỷ lục về mức
độ hoành tráng, xa hoa của các ngôi mộ sẽ bị phá vỡ trong thời gian ngắn sau
khi những ngôi mộ khác lại được cất lên.
Một mùa xây lăng nữa lại đến, khắp nghĩa địa xa hoa bậc nhất Việt Nam lại
'rộn ràng' không khí xây dựng như những đại công trường.
Trang trí những linh vật thiêng liêng trong các khu mộ.
Và một mùa xây lăng nữa lại đến, những ngôi lăng mộ không theo quy hoạch
nào lại tiếp tục mọc lên. Nhiều người dân lo sợ , đến một ngày làng An Bằng chẳng
còn đất cho con cháu sinh sôi nữa.
Ngôi mộ đồ sộ của dòng họ Lê đã xây dựng hơn 2 năm nhưng vẫn chưa thể hoàn
thành. Theo người chủ thầu xây mộ thì khi hoàn thành đây sẽ là ngôi mộ "khủng"
nhất về quy mô cũng như tiền bạc.
Khắp nghĩa địa An Bằng, những ngôi mộ đắt tiền của cán bộ cao cấp lại tiếp
tục được xây lên.
Khu lăng mộ hoành tráng ở Huế đi ba ngày không hết và nếu
không có người dẫn chắc chắn sẽ lạc đường.
Đi qua làng An Bằng (xã Vinh An, Phú Vang, Huế) theo đường
tỉnh lộ 49 xuôi từ biển Thuận An về Phá Tam Giang, người ta dễ dàng bắt gặp những
ngôi mộ được xây vô cùng cầu kỳ và tốn kém.
Từ đầu làng là những căn biệt thự đẹp đẽ nhưng bỏ hoang,
rồi nở rộng ra đến tận sát ven biển là hàng trăm những ngôi mộ lớn nhỏ được xây
màu sắc và bề thế. Các ngôi mộ được xây dựng theo nguyên mẫu của các lăng tẩm
Huế được thu nhỏ, mức độ tinh xảo không hề thua kém.
Đi vào khu lăng mộ được gọi là “Thành phố ma” này không hề
khiến bạn có cảm giác âm khí hay hoảng sợ khi vào nghĩa trang mà thấy tò mò bởi
những thành quách, phù điêu, tượng phật được chạm khắc tỉ mỉ cùng màu sắc bắt mắt,
rồng phượng quấn quanh xà cột cùng đủ loài tứ linh canh giữ.
Mỗi lăng mộ được xây một kiểu với số tiền tỷ, có những ngôi mộ lên đến 10 tỷ
đồng. Khu lăng mộ này được người ta kháo nhau là đi ba ngày không hết và không
có người dẫn chắc chắn sẽ lạc đường trong mê cung.
Người ta đổ ra hàng tỷ đồng để xây nên những ngôi mộ như
thế này. Có thể là mộ của một người hoặc của một dòng tộc cùng tập trung lại.
"Cuộc sống trần gian chỉ là tạm bợ, chóng qua, còn
cuộc sống bên kia thế giới mới là vĩnh cửu". – Lý giải này đã khiến người ta mỗi ngày một xây
mộ to hơn ở An Bàng – vùng đất của những người dân chài với khá nhiều Việt kiều
quay trở về xây dựng mộ trên quê hương bản quán.
Từ trên tháp chuông của nhà thờ An Bàng nhìn xuống toàn cảnh
nghĩa trang trong làng.
Ngôi chùa nhỏ cuối làng nhìn ra biển khơi, nơi trước kia
từng là một làng chài, nay là nghĩa trang khổng lồ cho những người con đất biển.
Publié par Anonyme à mercredi, janvier 30, 2013
No comments:
Post a Comment