Những phương tiện di chuyển đã đi vào dĩ vãng
(5/5)
Xe Lam
Đây là bài thứ năm trong loạt
bài viết về những phương tiện di chuyển đã đi vào dĩ vãng. Theo thứ tự thời
gian, chúng ta đã lần lượt điểm qua các loại vận chuyển từ kiệu, võng, xe kéo của
thời phong kiến đến xe ngựa, xe cyclo dập dìu trên đường phố Sài Gòn xưa.
Sang đến thời kỳ “văn minh
xe máy”, ban đầu Sài Gòn xuất hiện cyclo máy với 2 bánh phía trước và một bánh
phía sau rồi dần dà chuyển sang loại xe ba bánh ngược lại với cyclo và cyclo
máy, một bánh trước và hai bánh sau, được gọi là xe lam.
Xe lam là loại xe chuyên chở
công cộng phổ biến được du nhập Sài Gòn và các tỉnh miền Nam vào thập niên 1960
để đáp ứng nhu cầu đi lại của giới bình dân. Đây là loại xe có cấu trúc tương tự
như xe “tuktuk” hiện còn đang được sử dụng tại các nước như Thái Lan, Ấn Độ,
Bangladesh… Người ta giải thích cái tên “tuktuk” là do tiếng nổ của động cơ khi
chạy trên đường.
Xe Tuktuk tại Thái Lan
Tại miền Nam, thuật ngữ “xe
lam” có xuất xứ từ Lambretta và Lambro là nhãn hiệu xe của nhà sản xuất
“Innocenti do Ferdinando Innocenti” sáng lập tại Ý từ năm 1920. Ngoài xe hơi,
Innocenti còn sản xuất loại xe hai bánh mang nhãn hiệu Lambretta trong khoảng
thời gian từ 1947 đến 1971. Năm 1996 Innocenti nhập vào hãng xe Fiat và chấm dứt
các dòng sản phẩm riêng.
Lambretta và Vespa trên đường
phố Sài Gòn
Ngoài xe 2 bánh Lambretta,
Innocenti còn sản xuất động cơ cho loại xe 3 bánh như ta thấy xuất hiện trên đường
phố Sài Gòn xưa. Đó là các dòng xe Lambretta FD với dung tích xy lanh 123 hoặc
150 cc và FLI cải tiến với 175 cc, sau đó là Lambro 200, Lambro 550 đều có dung
tích 198 cc.
Bến xe lam tại Quảng Lợi,
Bình Long
Xe Lambro 550 tại chợ Bến
Thành
Hãng Vespa cũng sản xuất loại
xe 3 bánh và Sài Gòn đã nhập một số xe Vespa 3 bánh có hình dáng và cấu trúc giống
Lambretta và Lambro. Với số lượng ít ỏi hơn, Vespa 3 bánh cũng được gọi chung
là xe lam. Chúng tôi sưu tầm được một tấm hình xe Vespa 3 bánh thuộc loại “cổ lỗ
sĩ” nằm trong một tiệm chuyên sửa và sơn xe… Lambretta:
Xe Vespa 3 bánh
Vespa là thương hiệu nổi tiếng
của hãng Piaggio, Ý, được ra đời từ sau Thế chiến thứ hai với của dòng sản phẩm
xe gắn máy yên thấp, bánh nhỏ còn gọi là xe scooter. Rinaldo Piaggio
(1864-1938) thành lập Công ty Piaggio tại Genoa năm 1884 với chức năng ban đầu
chuyên sản xuất các trang thiết bị cho tàu thuỷ, tàu hỏa và máy bay.
Đến năm 1946, những chiếc xe
scooter đầu tiên mang nhãn hiệu Vespa được thiết kế bởi kỹ sư Corradino
D’Ascanio, ông tạo kiểu dáng khung xe vuốt tròn và tiếng máy nổ khác biệt:
"Sembra una vespa!" (Nó cứ như con ong ấy). Vespa tiếng Ý là con ong
và thương hiệu Vespa ra đời từ đó.
Vespa ba bánh sử dụng động
cơ của xe scooter Vespa có dung tích lớn hơn và Sài Gòn có thêm xe lam mang
nhãn hiệu Vespa bên cạnh xe Lambretta và Lambro.
Vespa 3 bánh thời hoàng kim
Các dòng xe lam lần lượt được
nhập vào miền Nam để thay thế xe thổ mộ, hay còn gọi là xe ngựa. Đặc biệt loại
xe lam khi nhập không ở dạng “đóng thùng”, việc đóng thùng xe được thực hiện tại
Sài Gòn. Theo thống kê, trong số gần 35.000 chiếc Lambro 550 xuất xưởng thì có
gần một nửa (khoảng 17.000 chiếc) được xuất sang thị trường Thổ Nhĩ Kỳ và Việt
Nam.
Khoảng những năm 1966-1967,
chính phủ VNCH đã tiến hành một chương trình mang tên "Hữu sản hoá"
nhằm cung cấp phương tiện hành nghề chuyên chở công cộng cho những lao động cần
việc làm và cũng để cải thiện đời sống giới thợ thuyền, phát triển hạ tầng cơ sở
vận tải ... Và đó là cơ hội để xe lam thâm nhập vào thị trường miền Nam.
Ngoài việc “hữu sản hóa” xe
taxi sơn màu vàng trên mui và xanh dưới thân, một số người thuộc giới tài xế xe
lam cũng là những đối tượng của chương trình hữu sản hóa, trong số đó có không
ít người từ xà ích xe ngựa trở thành tài xế xe lam. Họ ký kết những hợp đồng trả
góp để có thể làm chủ một chiếc xe lam ngày ngày chạy trên đường phố kiếm
cơm.
Xe lam và xe taxi trên đường
phố Sài Gòn
Giá chiếc xe lam vào thập
niên 60 khoảng 30 cây vàng nhưng vàng hồi đó còn rẻ chứ không “leo thang” như
ngày nay. Có tài xế xe lam còn khoe: "Chạy một ngày, ăn cả tháng chưa hết”.
Nói vậy có lẽ hơi quá, nghề nào cũng có những gian nan, khổ cực của nó, nhưng
câu nói đó cho thấy nghề tài xe lam thời hoàng kim là một trong những nghề
“hot”…
Đặc điểm của xe lam là tính
“cơ động”, hành khách có thể lên xuống xe tại bất cứ chỗ nào dọc theo tuyến mà
không cần trạm lên xuống như xe buýt. Miền Nam trong thời kỳ chiến tranh leo
thang, xe lam cũng là phương tiện “chạy giặc” hữu hiệu vì gọn nhẹ lại chở được
nhiều đồ đạc như bức hình dưới đây:
Xe lam “chạy giặc”
Sau biến cố 30/4/1975 xe lam
vẫn tiếp tục tồn tại trong khi taxi phải mất nhiều năm mới khôi phục vào thời kỳ
Đổi Mới với những chiếc taxi sơn màu vàng mang thương hiệu Vinataxi, một liên
doanh với Hồng Kông. Xe lam trong thời kỳ này được dùng làm phương tiện đi lại
phổ biến, rẻ tiền và dĩ nhiên vẫn giữ được “thời vàng son” của nó.
Lúc đó, chỉ riêng thị xã
Biên Hòa, có 6 hợp tác xã xe lam với khoảng 1.000 đầu xe đăng ký chở khách
chính thức, với hàng triệu lượt khách mỗi năm. Cũng vì thế mà có thời Biên Hòa
được ví như là “thủ phủ xe lam”. Sau này, những chiếc xe lam đã “có tuổi” nhưng
vẫn được đem ra miền Bắc để giải bài toán giao thông ngày càng phức tạp tại các
đô thị lớn.
Xe Lam đậu cạnh "người
anh em" Lambretta sau năm 1975
Xe lam là loại xe có một
cabin phía trước dành cho tài xế và một thùng xe có thể chở hành khách và hàng
hóa. Khách ngồi trên băng ghế dài, dọc theo hai bên thùng xe với sức chứa trên
10 người, đó là chưa kể trường hợp đặc biệt, 2 người khách nữa có thể ngồi 2
bên tài xế trong khoang lái!
Động cơ xe nằm ngay dưới yên
dành cho tài xế. Khi xe chết máy, bác tài phải nhảy xuống đường, giở yên xe
lên, chùi lại bu-gi, dùng một sợi dây thừng kéo cho máy nổ hoặc dùng bàn đạp khởi
động lại máy xe.
Gặp khi đông khách, bác tài
cũng sẵn sàng ngồi thu gọn lại ngay giữa yên để có thêm chỗ cho hai khách ngồi
ké vào hai bên. Chuyện kể một chuyến xe đang chạy ngon trớn bỗng động cơ xe ngừng
hoạt động. Bác tài nói với 2 bà ngồi hai bên: “Hai bà làm ơn xuống xe cho tôi đạp
máy”.
Vốn là người miền Nam nên
bác tài phát âm “đạp máy” nghe như “đạp mái” khiến một bà lên tiếng: “Cái ông
này ‘dê đạo lộ’. Xe chết máy không lo sửa mà lại còn đòi… đạp mái. Vô duyên!”
Chuyến xe… bão táp
Bên trong xe lam là cả một
kho truyện tình cảm “lâm li bi đát” nhưng cũng có khi là những chuyện “trời ơi
đất hỡi” đáng ghi nhớ. Những chuyến xe đông người có thể trà trộn khách thuộc
loại có “bàn tay nhám” hay “diệu thủ thơ sinh” chuyên nghề móc túi. Lại còn có
những “bóng hồng” hành nghề “bỏ bùa mê” để trộm cắp tài sản của khách trên xe.
Hành khách ngồi “chen vai
thích cánh” trên xe cũng dễ nảy sinh tình cảm bất ngờ nhưng lại cũng dễ xảy
ra.. tai họa. Có trường hợp chàng trai bị cô gái “hớp hồn” trên xe lam nhưng
khi xuống xe cái bóp đã… “không cánh mà bay”.
Cũng có thể là một chuyện
tình lãng mạn của đôi trai gái đi chung một chuyến xe lam như nhà thơ Trần
Thanh kể lại trong bài Trên chuyến xe lam:
“Tôi vẫn nhớ mùa thu năm ấy
Tôi quen nàng trên chuyến xe
lam
Nàng nhìn tôi đôi mắt mơ
màng
Tôi bẽn lẽn nhìn sang không
nói…
“Ông vua nhạc sến” Vinh Sử
có bài Chuyến xe lam chiều (*) với những ca từ rất bình dân kể lại một mối tình
của đôi trai gái quen nhau trên một chuyến xe lam. Mối tình sau này tan vỡ
không phải vì nàng bỏ đi lấy chồng mà là chàng “tham phú phụ bần” lấy con gái
nhà giàu:
“Trên chuyến xe lam đông người
chiều nao
Xui mình không quen mà ngồi
bên nhau
Trời mang nhiều trớ trêu chi
Người chưa hề biết quen gì
Sao ngồi gần như tình nhân
si…
….
Ngờ đâu yêu đương như đám lục
bình
Trôi theo con nước vô tình
Anh lấy vợ người ta giàu có
Tình em như cát dã tràng biển
đông
Em muốn tìm chồng cho xong
Nhưng ngại thêm gặp kẻ bạc
lòng…
Xe lam chở nữ sinh
Một thời đã qua kéo theo nhiều
kỷ niệm từ các phương tiện di chuyển công cộng tại Sài Gòn xưa. Loạt bài viết
này chỉ mới ghi lại một phần nhỏ trong những sinh hoạt hàng ngày khi đi lại. Có
lẽ những thế hệ trẻ ngày nay không ngờ lớp cha, ông đã trải qua nhiều thời kỳ
lý thú đến như vậy. Biết đâu chừng con cháu lại thấy cha ông mình sao… khổ
quá!
***
Chú thích:
(*) Video clip Chuyến xe Lam
chiều, Nhạc Vinh Sử, Ca sĩ Phi Nhung:
No comments:
Post a Comment